“No caos tamén comparecen a humanidade, o sentido común e a empatía”
O concello de Melide por razón obvias da orixe do protagonista -o avó Avelino- e Vigo, a cidade onde vive a neta e autora; son as localidades que acollen neste festivo decembro a presentación dun libro que non é novela, que non é un fiado de lembranzas familiares nin veciñais, tampouco reconstrución histórica. Ten retais de todo ademais de mestría co oficio de contalo, López Silva xa fóra premiada con só 18 anos. Con este último traballo “Quen non ten un avó fascista?” (Edicións Xerais) fai un exercicio que cómpre repetir nas familias deste país para contar, xa sen medos nin vergoñas, a Historia que non está nos arquivos.
Moi boa iniciativa esta. Porque semella que case ninguén tivo avós que, dun xeito ou doutro estivesen do lado nacional nin de rebote. Foi unha conversa familiar a que che fixo tirar deste fío?
Pois si, xusto. Foi a raíz dunha comida familiar na que un dos meus tíos contou que o meu avó paterno estivera, en xullo do 36, agochado nun soto. E me saltaron todas as alarmas porque a imaxe que tiña era a dun avó que foi alcalde durante o franquismo, entón, por que agochou? Alí empecei a darlle voltas. Pero realmente o escribin moitísimo tempo despois. Primeiro comprobei que o dato era verdadeiro, porque ás veces crease unha mitoloxia familiar, pero sí. E tirado dese fio xurdiu a idea de contar a historia do meu avó Avelino desde o punto que dicimos: Galicia é unha área de retagarda, non houbo guerra senón represión e iso marca moito a memoria e ata a posición con respecto á guerra, as lembranzas de moitos que viviron a represión de forma brutal pero sen estar na fronte.
Pero foi un conflito militar e dende logo civil onde non todos estaban do lado da República. Por mil motivos, nin tan sequera fortemente ideolóxicos. Por que custa aceptalo?
Si, é o que dis, non todos eran republicanos. Falta por contar, falta por abordar o punto de vista non heroico na nosa narrativa. Temos abordada na nosa ficción esa épica heroica da xente que loitou do lado da II República. Pero existiu tamen ese factor humano de xente que ao mellor non tiña nada claro realmente o que quería, pero sí que sabía que tiña que, máis ou menos, sobrevivir.
Por iso dis do teu avó que foi un “oportunista de supervivencia”? Claro, porque soubo coller as oportunidades que tivo.
Cuestión só de sorte? Non sei se só de sorte porque ao final moito do que nos acontece o convertemos nós en sorte ou non, segundo como o collamos. E a él non lle quedou moito máis remedio que aceptar unha proposta de alcaldía. Porque ás veces semella que todo o mundo que acepta un cargo así faino cunha forte convicción política pero non, e menos nun contexto de dictadura.
De feito tiña dous enemigos declarados: o crego e Higinio, o xefe da Falanxe. E foi zafando.
Claro! Porque él formárase como mestre na II República. De tódolos xeitos o xefe da Falanxe tiña fama de matón e debía ser un tipo temible para que a memoria que quedou del fose esa. E o crego tiña moi mala relación coa miña familia, supoño que tamén por un tema político pero iso o imaxino. Agora non é facilmente demostrable porque non hai mais datos nin é fácil recollelos, pero de feito esa era unha das poucas cousas das que sí que se falaba na miña casa. Avelino era un home de dereitas pero non era un fascista nin coido que tivera demasiado interese nese tipo de cousas. Estaba interesado en vivir, como calquera.
Comezas un dos teus parágrafos “Era o me avó un fascista? (…) Fascista convencido? Falanxista? Cedista? Só franquista? No fin de contas, nin sequera Franco era xa un fascista pronazi cando Avelino se fai alcalde”. Esquécese o abano que había no bando nacional pero é que no republicano Besteiro e Durruti tiñan ben pouco que ver. Non cómpre deixar de simplificar aos contendentes?
Totalmente. Pero é que iso pasa na actualidade, que hai distintas sensibilidades nun espazo político e loxicamente pasaba daquela. De feito unhas das cousas que me plantexei, pensando en figuras literarias como Cunqueiro e moito antes de acometer o libro sobre o meu avó, era precisamente analizar como xente como Cunqueiro manexou esa situación que nos parece tan extraña durante o réxime franquista. E é curioso que non temos un termo, non son arribistas, nin virachaquetas, é a idea que desenvolve Martin Davidson no seu libro “O nazi perfecto”. Hai outras culturas once estableceuse o termo pare esa xente que, nun momento dado, fai o que mais lles convén. Aquí non temos unha reflexión feita sobre o asunto o que demostra ata que punto funciona o silencio, o tabú e a desmemoria. A Transición foi como unha apisonadora e non puidemos analizar cales foron as circunstancias concretas que levaron a moitos a ir, volver, logo máis ou menos transixir, sempre calar… Por iso o libro o que tenta é dicir: empecemos falando polas familias.
Bueno, ti citas que “a humanidade explica cousas que non explican os arquivos”. Eu sempre chámolle a eso “A historia da xente”, como resumiu Mingote.
Si. Esa é unha idea que recollo dunha conversa que tiven coa Doutora en Historia Ana Cabana. Ela e outro historiador, Tito Fernández Prieto, coinciden en que ás veces teimamos en buscar explicacións que teñen que ver con cuestións políticas e ideolóxicas, explicacións lóxicas, a moitas cousas que se explican por pura e simple humanidade normalmente para ben. E esto viña a conto de que eu lles preguntaba por qué na zona de Melide non había rexistrado ningún “paseo”, e eles dicían que Melide xunto con Chantada era o que lle chamaban zonas “baleiras de violencia”. Positivamente, claro. E a única explicación que atopan para que iso aconteza alí cando igual no concello do lado houbo catro “paseos” era a humanidade. O factor humano que ás veces funciona a pesar do contexto. Porque no caos tamén comparecen a humanidade, o sentido común e a empatía cos demais a pesar das ideas políticas. O que é algo tremendamente literario.
Que fuches a pescudar no Arquivo de Alcalá?
Bueno, coa pandemia tiven que mandar un amigo (ri), pero foi importante pescudar alí porque é onde está todo o arquivo da administración. Alí están gardados todos os expedientes da depuración dos mestres, o que era meu avó. E para min era fundamental velo, saber por qué non foi depurado. E é que ese expediente o tiñan que asinar o xefe de Falanxe local e máis o crego, así que non entendía nada.
Que era cos que se levaba fatal…
Precisamente, pero foi tamén por unha desas casualidades, porque xusto naquel momento rematara a carreira. El fixera dúas, como se agora fas Educación Primaria e Psicoloxía, esas ampliacións do anterior Maxisterio que se podían facer... así que estivo moito tempo estudando. E non o depuran no lugar de onde era, da zona de Melide, senón en Santiago, onde acaba de rematar case como un estudante en prácticas. E nin sequera sabía a súa historia familiar,porque o seu sogro fóra militante do Partido Socialista, pero o dito: tivo a gran sorte de que o depuran no sitio onde non se coñece ese dato. Ao final, como decían os clásicos, “cánto dependemos do azar”.
Situacións como a vivida na túa familia tamén se viviron na miña e supoño que na de milleiras delas. Somos conscientes do complexos que foron aqueles anos?
Non, non somos conscientes. Para nada. O meu pai non sabía a metade das cousas que eu ía descubrindo cando me estaba documentando, non é que tivera unha versión diferente, é que directamente non as sabía. Quen máis sabía cousas era un curmán meu, un pouco maior ca min, que si que tiña interese por saber e si que lle contaron. Porque eles tamen percibían que esa terceira xeración xa estaba noutro lugar e non había que manter ese medo que os atezara durante tempo. Por iso somos os netos os que estamos en disposición de rescatar a historia e romper co silencio, porque xa non temos esa implicación.
O que semella claro é que independemente da zona, fronte ou retagarda, calquera que vivise aqueles anos debe tomar unha decisión dun xeito ou otro. Algo debeu saber, debeu ver e ata debeu obviar.
Por suposto, non era como para facer coma que non. Pero cando preparaba a miña primeira novela, que tamén foi sobre a Guerra Civil, á miña outra avoa -e son todas da mesma zona- preguntáralle cousas, claro. E recordo que ela me dicía “aquí non houbo guerra, aquí non pasou nada”. E estaba convencida que non pasara nada cando ao carón de onde vivía houbo dous mozos “paseados”. Pero chegou a convencerse. Hai unha psicoloxía do conflito moi interesante.
Si, como un esquecemento voluntario ou involuntario, botando ese manto de silencio supoño que para superar todo, guerra e dictadura. Ese pacto non escrito dos dous lados que naquelas xeracións serviulles, cumpre levantalo?
Por suposto. Eu nacín en 1978 así que non me poden vir cunha lei de punto final. É algo que xa non vivín e non ten sentido.
(Entrevista publicada no número 379 – decembro 2022)
Comentarios (0)